Ρέθυμνο

Το όνομα  Ρέθυμνο   Μια ετυμολογική περιπλάνηση στο τόπο το χρόνο και το  μύθο 

Του Γιώργου Γαβαλά

Στη βόρεια ακτογραμμή της Κρήτης, εκεί όπου τα κύματα του Αιγαίου σμίγουν με τους πρόποδες του ιερού όρους Βρύσινα και οι άνεμοι μεταφέρουν μνήμες αρχαίων πολιτισμών, στέκει το Ρέθυμνο. Πόλη μικρή, αλλά με μεγάλη ιστορία διατηρεί ένα από τα παλαιότερα τοπωνύμια του νησιού. Ένα τοπωνύμιο που πηγάζει από το όνομα της αρχαίας Ρίθυμνας, η οποία υπήρξε  επίνειο των διάσπαρτων οικισμών της ενδοχώρας, τόπος συνάντησης και διαχρονικό σημείο αναφοράς  για κατοίκους της ευρύτερης περιοχής. 

Παρότι η ακριβής τοποθεσία της αρχαίας Ρίθυμνας παραμένει άγνωστη, οι τάφοι Υστερομινωικής και Eλληνιστικής περιόδου (Εικ.1), τα νομίσματα (Εικ. 2) και οι αναφορές  σε επιγραφές και αρχαία κείμενα των ονομάτων, «Ρίθυμνα», «Ριθύμνιος», «Ρειθυμνιάτης» κ.α. αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της ύπαρξης και της σύνδεση της με το Ρέθυμνο. Το τοπωνύμιο παρ' όλες τις, εθνικές, πολιτισμικές και θρησκευτικές εναλλαγές που γνώρισε ο τόπος, επιβίωσε, μεταπλάστηκε,  αλλά ποτέ δεν ξεχάστηκε: «Rhitymna», «Retimo», «Ρέθεμνος», «Ρέθυμνο», είναι κάποιες από τις μορφές που αυτό διαχρονικά έχει πάρει.

Οι μέχρι σήμερα ετυμολογικές απόπειρες για την ερμηνεία του τοπωνύμιου «Ρίθυμνα» βασίζονται σε τρείς διαφορετικές  προσεγγίσεις. Πελασγική (προελληνική), Ετρουσκική και Ινδοευρωπαϊκή. Κάθε θεωρία ξετυλίγει το νήμα της λέξης με το δικό της τρόπο. Ο Ι. Μοραλίδης θεωρεί το τοπωνύμιο προελληνικό. Εντοπίζει σε αυτό άρωμα θυμαριού και το συνδέει με το φυτό Thymus vulgaris, σε ένα λεκτικό τύπο «Ορεό-θυμνος», όπου θύμνος = θάμνος = θυμάρι.  Ο Κ. Καλοκύρης  θεωρεί το τοπωνύμιο αγνώστου ετυμολογίας. Το κατατάσσει κι’ αυτός στα προελληνικά τοπωνύμια, όπως είναι τα ασιατικά, καρικά και λυκιακά τοπωνύμια που λήγουν σε -ύμνος. Μάλιστα επισημαίνει ότι πιθανότατα να προέρχεται από ένα αρχαιότερο τύπο που είχε τη λεκτική μορφή  «Ρεΐθυμνα» ή «Ρεΐθυμνος».

Με παρόμοιο τρόπο οι Kannengiesser και Benveniste, υποστηρίζουν την ετρουσκική προέλευση του ονόματος. Κύριο επιχείρημα κι’ αυτών η ύπαρξη της κατάληξης –μνα / -μνο σε πολλά ετρουσκικά ονόματα και τοπωνύμια της Ετρουρίας  και της Μικράς Ασίας. Τέλος όσον αφορά την Ινδοευρωπαϊκή θεωρεία προέλευσης, αυτή εκφράζεται κυρίως διαμέσου του Βούλγαρου γλωσσολόγου Vladimir Georgiev και του Γάλλου αρχαιολόγου και φιλόλογου Paul Faure.

Ο V. Georgiev προτείνει τη προέλευση του τοπωνυμίου «Ρίθυμνα» από τη συσχέτιση των αρχαίων ελληνικών λέξεων ρείθρο + ύδωρ έχοντας τη πρωτόγονη μορφή Ρε-εθ-[ρ]-υδνα, η οποία στη συνέχεια μέσα από διάφορες γλωσσολογικές μεταβολές μετατράπηκε στη λέξη «Ρίθυμνα». Λέξη που σύμφωνα με την ερμηνεία του Georgiev εμπεριέχει τη σημασία του τρεχούμενου νερού. Σε αυτό το σημείο αξίζει να επισημανθεί ότι η θεωρεία Georgiev αν και αμφισβητείται από πολλούς συγγραφείς,  είναι η πλέον δημοφιλής. Ο ομότιμος καθηγητής γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Νικόλαος Παπαδογιαννάκης τη θεωρεί ως την επικρατέστερη να ισχύει, προτείνοντας τη πιθανή προέλευση του τοπωνυμίου  μέσω της γλωσσολογικής εξέλιξης : Fρε-Feθρον > ῥέεθρον > ῥεῖθρον + ὕδωρ + κατάλ. –μνα > FρεFεθυδ-μνα >  ῥέθυμνα > ῥίθυμνα. Ενώ και ο Μιχάλης Τρούλης στο βιβλίο του «Ξαναταξιδεύοντας στο Ρέθυμνο», χαρακτηρίζει την ερμηνεία του Georgiev αρκετά ενδιαφέρουσα και γεωγραφικά εύλογη, με το σκεπτικό ότι η σημασία της συνδέεται πράγματι με τη γεωμορφολογία του Ρεθύμνου.

Από την άλλη ο P. Faure, υποστηρίζει ότι η λέξη «Ριθυμνα» όπως και πολλές άλλες λέξεις που στα κλασικά ελληνικά ξεκινούσαν με /Ρ/ , όπως είναι για παράδειγμα οι λέξεις : «ρινός», «ρίζα», «ρόδον», είναι αρχαίες λέξεις που προγενέστερα ξεκινούσαν με /Fρ/. Έτσι θεωρεί  ότι το όνομα «Ρίθυμνα» προέρχεται από τη ρίζα Fρί (= δυνατός-ισχυρός) με διαδοχική μεταβολή του «Fρίθυμ(ε)να» σε  «Βρθυμναί» και  «Ρίθυμνα», σημαίνοντας με αυτό το τρόπο την ισχύ που προσέδιδε στο μικρό λιμάνι, ο οχυρωμένος - υποθέτουμε από τα αρχαία χρόνια - λόφος της Φορτέτζας.

Παρά το πλήθος των θεωριών που κατά καιρούς έχουν προταθεί το τοπωνύμιο έως σήμερα θεωρείται αγνώστου ετυμολογίας. Αυτή η άγνοια μάλιστα σύμφωνα με φιλόλογο Χ. Μακρή, σε συνδυασμό με τον αρχικό τύπο «Ρέθυμνα», το γλωσσικό αισθητήριο του λαού, και την ευκολότερη προφορά του /ε/ έναντι του /ι/ και του /υ/, είχε ως αποτέλεσμα να επικρατήσει στη Μεσαιωνική και Νέα Ελληνική ο ουδέτερος τύπος «Ρέθεμνος».  Έτσι με βάση την αμφιλεγόμενη ετυμολογία, στα πλαίσια του σημερινού άρθρου θα τολμήσω να προτείνω κάποιες επιπλέον ετυμολογικές ερμηνείες. Οι ερμηνείες αυτές δε βασίζονται τόσο σε φιλολογικά κριτήρια, όσο στη γεωμορφολογική και θρησκευτική αντίληψη  της περιοχής. Όχι όμως όπως είναι σήμερα, αλλά όπως υπήρξε κατά την αρχαιότητα,

Κατά τους προϊστορικούς και ιστορικούς χρόνους λοιπόν, η περιοχή της παλιάς πόλης του Ρεθύμνου καλυπτόταν από μία λιμνοθάλασσα που λειτουργούσε ως φυσικό λιμάνι, ενώ ο λόφος της Φορτέτζας συνδεόταν με την ενδοχώρα μέσω ενός στενού ισθμού (Εικ. 3). Σημαντικό επίσης γεωμορφολογικό χαρακτηριστικό, ήταν ένα μικρό ποτάμι, που κυλούσε στο ρέμα που σήμερα διατρέχει η οδός Δημοκρατίας [i].

Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, κατά μια  πρώτη εκδοχή το όνομα της πόλης μπορεί να σχετίζεται με το νερό. Πιο συγκεκριμένα το τοπωνύμιο μπορεί να προέρχεται από το λεκτικό τύπο «ῥεῖθρον+μνα» ή εναλλακτικά από το τύπο «ρι[ii]+θέω+μνα», με τις λεκτικές μορφές «ρι», «Θέω», «ῥεῖθρον» να υποδηλώνουν  πιθανώς «ρέμα», «ροή», «ποτάμι» και το επίθημα «-μνα» να σημαίνει «λιμάνι», [iii]  λειτουργώντας  με αυτό το τρόπο προσδιοριστικά ως προς το πού εκβάλει το συγκεκριμένο ποτάμι. Έτσι με βάση τη συγκεκριμένη ερμηνεία το τοπωνύμιο «Ρίθυμνα» πιθανώς να σημαίνει  «ποτάμι του λιμανιού» (Εικ. 3). Κατά μία δεύτερη εκδοχή το τοπωνύμιο συνδυάζοντας τις λέξεις «Ρι» (ακτή-ακρωτήριο ;), «ίθυ» (ισθμός) και «-μνα» (λιμάνι), μπορεί να σχετίζεται με το γεωγραφικό χαρακτηριστικό του ισθμού, που συνέδεε το ακρωτήριο της Φορτέτζας με την ξηρά, δημιουργώντας παράλληλα τη λιμνοθάλασσα – λιμάνι της περιοχής. Παρόμοια γεωγραφικά χαρακτηριστικά, λεκτική  μορφή και νόημα απαντάται και σε πολλά άλλα ελληνικά τοπωνύμια όπως είναι τα : Ιθάκη, Όλυνθος, Κόρινθος κ.α.

Τέλος, ως μια  τρίτη εκδοχή εικάζεται το τοπωνύμιο να συνδέεται με θεότητες, όπως είναι ο Απόλλωνας και η Άρτεμις, η εκτεταμένη λατρεία των οποίων εκπορευόταν στο Ρέθυμνο από το φωτεινό καταγάλανο ουρανό και το ορεινό τοπίο της περιοχής. Το προσωνύμιο «Ερεθύμιος», του θεού Απόλλωνα θα μπορούσε να συνδέεται με το εθνικό «Ρεθύμνιος». Το όνομα «Retimo» από την άλλη μοιάζει με το όνομα  «Άρτεμις», ενώ η λεκτική μορφή «Rhitymna», με τη φράση «Άρτια-τέμνει» που είναι μια από τις ετυμολογικές ερμηνείες του ονόματος της θεάς Άρτεμις. Η φωνητική συγγένεια των λέξεων, η ευρεία χρήση θεοτήτων ως ονοματοθετών στην αρχαιότητα και ο σημαντικός ρόλος του Ρεθύμνου στη δημιουργία της αρχαίας ελληνικής θρησκείας μέσω των ιερών βουνών Ψηλορείτη, Ταλαία και Βρύσινα, καθιστούν άξια διερεύνησης  τη συγκεκριμένη εκδοχή.

Εκτός όμως από τις προαναφερθείσες ερμηνείες, η ποικιλομορφία του τοπίου και η μακραίωνη ιστορία της περιοχής θα μπορούσε να γεννήσει αρκετές ακόμα. Η σύνδεση με τα τοπωνύμια «Λίμνη», «Αρμένοι» «Μάνα του νερού» και «Βρύσινας» είναι κάποιες από αυτές. Ενώ το γεωγραφικό χαρακτηριστικό της  επιμήκης παραλίας του Ρεθύμνου που οδηγεί στο λιμάνι, σε μια λεκτική μορφή Ρί  (ακτή) + ίθυ (ευθεία) + μνα (λιμάνι), είναι μια ακόμα πιθανή ερμηνεία.  

Συνοψίζοντας, το όνομα «Ρέθυμνο» δεν είναι μια απλή γεωγραφική ένδειξη· είναι ένα ίχνος της ιστορίας, της φύσης και της ανθρώπινης παρουσίας στον τόπο. Κάθε ετυμολογική εκδοχή, είτε αναφέρεται σε ποτάμια, ισθμούς και λιμάνια, είτε σε φυτά και αρχαίες θεότητες, φωτίζει διαφορετικές πτυχές ενός πολύπλοκου και μακραίωνου παρελθόντος. Αν και η ακριβής προέλευση του τοπωνυμίου παραμένει αβέβαιη, η αντοχή και η διαχρονικότητά του επιβεβαιώνουν τον ρόλο του ως γλωσσικού αποθέματος μνήμης και ταυτότητας. Είναι μια λέξη που περισσότερο από το να εξηγεί, υπενθυμίζει. Μας καλεί να δούμε την πόλη όχι μόνο όπως είναι, αλλά και όπως υπήρξε.

[i] Το ποτάμι αυτό, που εξακολουθεί να ρέει ακόμα και σήμερα, πηγάζει από τη «Μάνα του νερού», διασχίζει επιφανειακά για  200 περίπου μέτρα το ρέμα του Αη Γιάννη και  αφού διασχίσει υπόγεια για άλλα 800 περίπου μέτρα την οδό Δημοκρατίας, εκβάλει με υποβρύχιο αγωγό στη λεκάνη του λιμανιού.

[ii] Το πρόθημα «ρι-» χρησιμοποιείται σε αρκετές λέξεις στη Κρήτη για να υποδηλώσει χείμαρρο ή ποτάμι.,  όπως είναι για παράδειγμα στις λέξεις «Ρίκυνθος» και ο «Ρίχτης».

[iii] Η ύπαρξη της κατάληξης -μνά σε αρκετά αρχαία τοπωνύμια παραθαλάσσιων λιμενικών οικισμών, όπως είναι για παράδειγμα η «Ρίθυμνα», η «Μύθημνα», η «Λάρυμνα» η «Κάλυμνα» κ.α. υποδεικνύει τη συνδεση της με τη θάλασσα. Κάτι που  σε συνδυασμό με τη παρουσία της σε ονόματα αντικειμένων  που εμπεριέχουν υγρά, όπως είναι για παράδειγμα η στάμνα και το αμνίο,  ενισχύει ακόμα περισσότερο τη σύνδεση της συγκεκριμένης κατάληξης με το νερό και ιδιαίτερα με τις λίμνες, τις λιμνοθάλασσες και τα λιμάνια.