Αρμένοι

                   Αρμένοι

 Αρμενία, Αρμενοχώρι, Αρμένιο, Αρμενιοί, Αρμενιάς, Armen ….

        Τι σημαίνει και από πού πραγματικά προέρχεται το όνομα όλων αυτών των περιοχών ;  

       Του Γιώργου Γαβαλά

Οι Αρμένοι είναι ένα από τα ομορφότερα και πιο ενδιαφέροντα  χωριά του νομού Ρεθύμνης. Βρίσκεται σε υψόμετρο 380 μέτρα πάνω από τη θάλασσα  και σε απόσταση 10,5 χιλιομέτρων νότια της πόλης του Ρεθύμνου. Το χωριό είναι κτισμένο σε ένα οροπέδιο που είναι γνωστό ως Αρμενόκαμπος, στη βόρεια πλευρά του οποίου το το 1965 ανακαλύφτηκε ένα εκτεταμένο Υστερομινωικό Νεκροταφείο. Κάτι που σε συνδυασμό με το ιερό κορυφής του Βρύσινα «φορτίζει» με ιερότητα και μυστήριο την ιστορία της συγκεκριμένης περιοχής

Το όνομα του χωριού ανήκει σε μια ευρύτερη κατηγορία τοπωνυμίων που έχουν ως βάση τη ρίζα «Άρμεν-», κατανεμημένα τόσο στη Κρήτη όσο και για τον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο. Στη Κρήτη απαντώνται τα  χωριά : Αρμένοι Ρεθύμνου, Αρμένοι Χανίων,  Αρμένοι Σητείας,  Αρμενοχώρι Κισσάμου και Αρμανώγεια Ηρακλείου. Επιπλέον υπάρχουν τα τοπωνύμια Αρμενόπετρα Αγίας Γαλήνης, Αρμενιανά Αμαρίου και Αρμενόκαμπος Κισσάμου, το οποίο αναφέρεται τον 14ο αιώνα στο κατάστιχο Φέουδων της τούρµας της ομώνυμης επαρχίας.

Στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο υπάρχουν : το Αρμένη Σαντορίνης, οι Αρμενιοί Μεσσηνίας, το Αρμενιό Λάρισας, το Αρμενιό Σάμου, το Αρμενοχώρι Φλώρινας, το Αρμενοχώρι Αστυπάλαιας, το Αρμενοχώρι Λεμεσού στη Κύπρο, το βουνό Αρμενιάς στην Αρκαδία, η βραχονησίδα Αρμενόπετρα στη Μάνη, καθώς και διάφορα άλλα παρόμοια τοπωνύμια. Παρόμοια τοπωνύμια απαντώνται όμως και σε εκτός Ελλάδος περιοχές, όπως είναι το χωριό Armen στην Αλβανία, η αρχαία πόλη Ariminus  (Rimini) στην Ιταλία και η αρχαία πόλη «Αρμένη»  στη Παφλαγονία του Εύξεινου πόντου.

Η επιφανειακή ομοιότητα όλων αυτών των τοπωνυμίων με το εθνωνύμιο των Αρμενίων, έχει οδηγήσει πολλούς συγγραφείς και ερασιτέχνες ιστοριοδίφες να αποδώσουν σε αρκετές περιπτώσεις την προέλευσή τους σε υποτιθέμενες εγκαταστάσεις πληθυσμού Αρμενίων στις συγκεκριμένες περιοχές . Ωστόσο, όσο ελκυστική και αν φαίνεται αυτή η ερμηνεία, δεν υποστηρίζεται από κανένα απολύτως τεκμηριωμένο ιστορικό ή αρχαιολογικό στοιχείο. [1]  Πού βρίσκεται λοιπόν στ’ αλήθεια η «ρίζα» όλων αυτών των τοπωνυμίων ;

Μια πιο προσεκτική ματιά στη γεωγραφική τους θέση (Ενδοχώρα) , στη μορφολογία του εδάφους τους (πεδιάδες, υψίπεδα, οροπέδια) και στη σύνδεση της πλειονότητας τους με μινωικές και μυκηναϊκές αρχαιότητες, αποκαλύπτει ότι η ετυμολογία τους είναι πιθανότατα πολύ διαφορετική. Το τοπωνύμιο «Αρμένοι» προέρχεται στη πραγματικότητα από ένα αρχαιότατο, πιθανότατα Πρώτο Ινδοευρωπαϊκό γλωσσικό υπόστρωμα και δεν έχει καμία σχέση με τους αρμένιους στρατιώτες του Νικηφόρου Φωκά. Ουσιαστικά πρόκειται για ένα εδαφωνύμιο το οποίο εμπεριέχει τη κυριολεκτική  σημασία του λιμανιού της λίμνης και της λιμνοθάλασσας και παράλληλα φέρει τη μεταφορική σημασία του οροπεδίου του κάμπου και γενικά της πεδινής έκτασης. Πώς λοιπόν φτάσαμε από τη γεωμορφολογική σημασία της μινωικής γλώσσας, στη παρεξηγημένη ερμηνεία της εθνικής μετακίνησης ; Αυτό το άρθρο επιχειρεί να φωτίσει την πραγματική σημασία του ονόματος «Αρμένοι» χωρίς προκαταλήψεις, αλλά με σεβασμό στη γλώσσα, την ιστορία και τα δεδομένα.

Το όνομα Αρμένοι συναντάται για πρώτη φορά το 1400 με 1300 π. Χ. γραμμένο στη Γραμμική γραφή Β΄ με τις  μορφές   «ri-me-ne»,[2] «a-re-i-me-ne»  και  «a-re-me-ne» [3] (Εικ. 1), έχοντας σύμφωνα με τη υπάρχουσα βιβλιογραφία την έννοια του λιμανιού και του ανθρωπονύμιου. Παράλληλα όμως, υπάρχουν και περιπτώσεις όπως η επιγραφή  «e-ra-po  ri-me-ne», [4]  στις οποίες η λέξη χρησιμοποιείται ως τοπωνύμιο. Μάλιστα η συμπερίληψη της αρκετές φορές στην ίδια επιγραφή με τη λέξη «Wa-to» (Βάτος), που θεωρείται τοπωνύμιο της δυτικής Κρήτης, αλλά και η προέλευση του πυλού των αγγείων (Εικ. 2) στα οποία βρίσκεται γραμμένη, επίσης από τη δυτική Κρήτη, υποδεικνύουν ότι είναι πολύ πιθανό να ταυτίζεται με κάποιο από τα τοπωνύμια «Αρμένοι» που υπάρχουν ακόμα και σήμερα στη συγκεκριμένη περιοχή του νησιού.

Κατά τους ιστορικούς χρόνους τοπωνύμιο με βάση τη ρίζα «Άρμεν-» αναφέρεται για πρώτη φορά με τη μορφή «Αρμένη» από τον Ξενοφώντα στο εργο του «Ανάβασις» το 370 π. Χ. [5] Πρόκειται για την αρχαία Αρμένη, ένα λιμάνι στον Εύξεινο πόντο που αποτέλεσε σταθμό στη κάθοδο των μυρίων κατά τη πορεία τους προς τη Περσία.  Η αμέσως επόμενη αναφορά τοπωνύμιου με τη ρίζα «Άρμεν-» γίνεται το 1ο π.Χ. αιώνα στα Γεωγραφικά του Στράβωνα. [6] Στο συγκεκριμένο έργο ο Στράβων αναφέρει την ύπαρξη της πόλης «Άρμενον» στη Θεσσαλία το όνομα της οποίας συνδέει με τον αργοναύτη Άρμενο.  Την ίδια περίοδο αναφαίρετε  επίσης από το Στράβωνα [7] η ύπαρξη στην Ιταλία του ποταμού  «Ariminus» και της πόλης «Ariminum» που αντιστοιχεί στο σημερινό «Ρίμινι». Η ιστορία του Ρίμινι έχει συνδεθεί με το λιμάνι του και την έντονη ελληνική παρουσία σε αυτό κατά τον 6ο με 4ο π. Χ. αιώνα. Κάτι που πιθανώς το συνδέει με την Μινωική  λέξη  «ri-me-ne» που σημαίνει λιμάνι. Τέλος από τους Πτολεμαίο και Πλίνιο τον 1ο και 2ο μ.Χ. αιώνα αντίστοιχα, αναφέρεται η αρχαία κρητική πόλη «Ραμνούς». Τοπωνύμιο που αν και φαίνεται διαφορετικό, πιθανότατα σχετίζεται με το τοπωνύμιο που διερευνάται με το παρόν άρθρο.

Από όλα τα παραπάνω στοιχεία, υποδεικνύεται  ότι τα τοπωνύμια που έχουν ως βάση τη ρίζα «Αρμεν-»  ήταν κοινά τόσο στον ελλαδικό χώρο, όσο και στην «Μεγάλη Ελλάδα» (Magna Graecia),  πολύ πριν από την εκστρατεία του Νικηφόρου Φωκά που έλαβε χώρα το 961 μ. Χ..  Μεταγενέστερα από αυτό το ιστορικό γεγονός, γίνεται για πρώτη φορά αναφορά σχετικού τοπωνυμίου  το 1322 μ. Χ. με την αναφορά του τοπωνυμίου «Αρμενοχώρι» Κισσάμου. Σημαντικό στοιχείο, γιατί προηγείται του 1363 που έλαβε χώρα ο αποικισμός των Αρμενίων στη Κρήτη. Από εκεί και πέρα το όνομα των  χωριών Αρμένοι αναφέρεται την ενετική περίοδο με τη μορφή  «Arimenus»  από τους : Francesco Barozzi το 1577 , Piero Castrofilaca το 1583 και Francesco Basilicata το 1630. Τι πραγματικά όμως σημαίνει αυτό το όνομα και με ποιό γλωσσολογικό μηχανισμό  έχουν δημιουργηθεί οι διάφορες τοπωνυμικές παραλλαγές του ;

Όλα τα τοπωνύμια του τύπου «Αρμένοι», με εξαίρεση τα τοπωνύμια «Αρμένη» Παφλαγονίας και «Αρμένη» Σαντορίνης που είναι λιμάνια, όπως προαναφέρθηκε ταυτίζονται με πεδινές περιοχές, οροπέδια και υψίπεδα. Στη Κρήτη ειδικότερα τυγχάνει να βρίσκονται όλα στην ενδοχώρα του νησιού. Κάτι που ισχύει και για την Αρμενία η οποία ταυτίζεται ως χώρα με τα τεράστια υψίπεδα (οροπέδια), συνολικής έκτασης 400.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων, τα οποία αποτελούν το κύριο γεωμορφολογικό χαρακτηριστικό της επικράτειας της.  Σε αυτό το σημείο αξίζει να επισημανθεί οι αρμένιοι αποκαλούν τη χώρα τους «Hayastan» και ότι το εξωνύμιο «Αρμενία» αποτελεί ένα ελληνικό όνομα που οφείλετε στα υψίπεδα της περιοχής.  Το όνομα της Αρμενίας συναντάται για πρώτη φορά με τη μορφή «Αρμίνα» το 515 π. Χ. στην επιγραφή του Behistan, ενώ με τη σημερινή του μορφή ως «Αρμενία» το 476 π. Χ. ,  σε ένα απόσπασμα που αποδίδεται στον Εκαταίο τον Μιλήσιο.  

Παράλληλα όμως με τη κοινή τους γεωμορφολογία, αρκετά από τα τοπωνύμια που περιέχουν τη ρίζα «Αρμεν-» σχετίζονται ως περιοχές με μινωικές και μυκηναϊκές αρχαιότητες.  Στους Αρμένους Ρεθύμνου και Χανίων, καθώς και στο Αρμενοχώρι Αστυπάλαιας έχουν βρεθεί μινωικοί και μυκηναϊκοί θολωτοί τάφοι (Εικ. 3). Επιπλέον οι Αρμένοι Ρεθύμνου, συνδέονται ως γεωγραφική ενότητα άρρηκτα  με το μινωικό ιερό κορυφής του Βρύσινα. Παράλληλα στην ηπειρωτική χώρα   οι Αρμενιοί Μεσσηνίας υπήρξαν κατά την αρχαιότητα, τμήμα της επικράτειας του μυκηναϊκού βασιλείου, στο Αρμενιό της Θεσσαλίας έχουν βρεθεί προϊστορικές μυκηναϊκές αρχαιότητες που ταυτίζονται με την αρχαία πόλη του Αρμενίου και τέλος στο χωριό Αρμενοχώρι Φλώρινας έχει βρεθεί οικισμός της πρώιμης εποχής του χαλκού. Στοιχεία που μαρτυρούν ότι όλα τα παραπάνω τοπωνύμια πιθανώς να προέρχονται από μία κοινή  - πιθανώς προϊστορική - γλώσσα.

Η λέξη  «re-me-ne» όπως προαναφέρθηκε στη γλώσσα των Μινωιτών σήμαινε «λιμάνι». Παράλληλα όμως φαίνεται να σήμαινε «λίμνη» αλλά και «Λειμώνας» τόσο με την έννοια λιβαδιού όσο και με την έννοια της πεδινής έκτασης. Σε κάποια φάση της εξέλιξης της  η λέξη «re-me-ne» με την προσθήκη του επιτατικού /α-/ μετατράπηκε σε «a-re-me-ne» χωρίς να αλλάξει η βασική σημασία της. Όλες οι παραπάνω λέξεις πιθανώς να προέρχονται από την Πρώτο Ινδοευρωπαική ρίζα *ley- και τη λέξη *léymō   που είχαν την έννοια της λίμνης.

Η σύνδεση της σημασίας της λέξης «re-me-ne», με τις λίμνες και τους λειμώνες των οροπεδίων, φαίνεται να προέρχεται από τον γεωμορφολογικό παραλληλισμό του σχήματος των λιμνών με τους κλειστούς κόλπους των λιμανιών  και τα επίσης κλειστά  οροπέδια των ορεινών λειμώνων. Εναλλακτικά θα μπορούσε να προέρχεται από τη σύνδεση των πεδινών επίπεδων εκτάσεων με τις μικρές πρόσκαιρες λίμνες που δημιουργούνται σε αυτές κατά τη διάρκεια των έντονων χειμωνιάτικων βροχοπτώσεων. Συνεπώς η αρχαία λέξη «a-re-me-ne» ως εδαφωνύμιο δε σχετίζετε με τους λειμώνες που βρίσκονται στις πλαγιές των λόφων, αλλά με τους επίπεδους λειμώνες των πεδινών εκτάσεων και των οροπεδίων οι οποίοι υπό κάποιες συνθήκες θυμίζουν λίμνες. Γεγονός που παραπέμπει ευθέως τόσο στη γεωμορφολογία όλων των χωριών με το όνομα Αρμένοι στη Κρήτη (Εικ. 4),  όσο και στα υψίπεδα στα οποία οφείλει σύμφωνα με τη παρούσα θεωρία το όνομα της η Αρμενία.

Η προέλευση της λέξης λειμώνας – λιβάδι από την λέξη «λιμάνι» άρα και από τη μινωική λέξη «re-me-ne» είναι κάτι που αναφέρεται και από τον Γ. Μπαμπινιώτη στο «λεξικό των απαιτητικών λέξεων». Σε αυτό σημείο και στη βάση υπόθεσης της μινωικής προέλευσης του τοπωνυμίου «Αρμένοι», είναι χρήσιμο να παρατεθούν δύο κανόνες της Γραμμικής Γραφής Β΄ ,  οι όποιοι μπορούν να συμβάλουν θετικά στη κατανόηση της παρούσας θεωρίας. Ο πρώτος κανόνας είναι ότι στα διαρκή συμφωνικά συμπλέγματα γράφονται κατά κανόνα και τα δύο φωνήεντα, έτσι η λεκτική μορφή «a-re-me-ne» προφέρεται ως «a-rme-ne» ερμηνεύοντας με αυτό τον τρόπο τη φωνητική της απόδοση ως «Αρμένοι». [8] Ο δεύτερος κανόνας είναι ότι στη προφορά των λέξεων δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ του /λ/ και του /ρ/. Έτσι η λέξη ΄ «re-me-ne» μπορεί να αποδίδεται  φωνητικά τόσο ως «λιμένε - λίμνε» όσο και ως «ριμένε». [9]

Κατά τη γνώμη του γράφοντα ο φθόγγος της Γραμμικής Β΄ που συμβολίζεται με το λατινικό /r/,  είχε στην μινωική γλώσσα τη φωνητική αξία του τρόπου με τον οποίο προφέρουν ακόμα και σήμερα οι κάτοικοι της ορεινής Κρήτης (Ανώγεια, Σφακιά κ.α.) το /λ/, κάνοντας το να ακούγετε περισσότερο σαν /ρ/. Στην συνέχεια κατά τη διάρκεια εξέλιξης της ελληνικής γλώσσας ορισμένες από τις μινωικές λέξεις που περιείχαν το φθόγγο /r/ διασπάστηκαν ανάλογα με το τοπικό ιδίωμα σε δύο παραλλαγές. Μια με /λ/ και μια με /ρ/, χωρίς ωστόσο  να χάσουν τη κοινή σημασία τους. Έτσι για παράδειγμα δημιουργήθηκαν στη Κρήτη οι λεκτικές παραλλαγές, χαλκιάς / χαρκιάς ,  ράντισμα / λάντισμα ( λαντούρισμα), χαλίκι / χαράκι  κ.α.

Με τον ίδιο τρόπο από τη μινωική λέξη «re-me-ne» δημιουργήθηκαν δύο «οικογένειες» συγγενικών ταυτόσημων τοπωνυμίων. Μια, που μέσα από την πιθανή εξέλιξη : re-me-ne > le-me-ne  > le-mne, οδήγησε σe τοπωνύμια του τύπου «Λίμνη», «Λίμνες», «Limene» κ.α.. Και  μια δεύτερη που μέσα από την εξέλιξη : re-me-ne >  a-re-me-ne > a-rme-ne,   οδήγησε σε  τοπωνύμια του τύπου «Armen», «Ariminus», «Αρμενία», «Αρμένη», «Αρμένι», «Αρμένοι» κ.α.

Αυτό είναι κάτι που ερμηνεύει την ύπαρξη στην ηπειρωτική ενδοχώρα, σε περιοχές χωρίς λίμνες και λιμάνια, δυσερμήνευτων τοπωνυμίων όπως είναι τα : «Λίμνη», «Λίμνες», «Παλαίλιμνος», «Λιμένες» κ.α.. Η λειτουργία των τοπωνυμίων αυτών στις συγκεκριμένες περιπτώσεις ως εδαφωνύμιων και όχι ως υδρωνύμιων παρέχει μία ικανοποιητική ετυμολογική ερμηνεία. Πιο συγκεκριμένα τα παραπάνω τοπωνύμια παρότι στην αρχή της δημιουργίας τους πιθανότατα συνδεόταν με εποχιακές εφήμερες λίμνες, στη συνέχεια φαίνεται ως σημαίνοντα να συσχετίστηκαν με το γεωμορφολογικό χαρακτηριστικό της πεδινής έκτασης και τα οροπέδια της ενδοχώρας. Ένα τέτοιο τοπωνύμιο στον κάμπο των Αρμένων Ρεθύμνης είναι το τοπωνύμιο «Λίμνες /Λίμνιες» αποδεικνύοντας με αυτό τον τρόπο τη προέλευση του αρχαίου τοπωνύμιου των Αρμένων από την αρχαία μινωική λέξη «re-me-ne» που φαίνεται να είχε την αρχική σημασία του λιμανιού και της λίμνης.

Γίνεται, επομένως, εύκολα κατανοητό ότι η προέλευση του τοπωνυμίου «Αρμένοι», αλλά και όλων των σχετικών τοπωνυμίων δε προέρχεται από την εγκατάσταση αρμένιων στρατιωτών. Η πραγματική προέλευση με βάση γεωγραφικά, γλωσσολογικά και αρχαιολογικά δεδομένα εδράζεται αλλού. Τα κοινά γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά όλων των σχετικών τοπωνυμίων, σε συνδυασμό με τις μαρτυρίες της Γραμμικής Β΄ και την ιστορία των περιοχών αυτών, αποδεικνύουν ότι πρόκειται για αρχαία εδαφωνύμια με ρίζες στο προιστορικό παρελθόν. Η ταύτισή τους με λιμάνια, λίμνες  κάμπους, υψίπεδα και οροπέδια, ενισχύει την ερμηνεία ότι η λέξη «Αρμένοι» σηματοδοτεί γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά και όχι εθνοτικά γνωρίσματα. Έτσι το όνομα «Αρμένοι» δεν είναι ένα μεσαιωνικό τοπωνύμιο,  αλλά μία ζωντανή πολιτιστική κληρονομιά που φωτίζει τη μακραίωνη ιστορία και  το ιδιαίτερο τοπίο του χωριού των Αρμένων.   

[1] Σε καμία από τις  περιοχές της Κρήτης με το όνομα «Αρμένοι» δεν έχει βρεθεί έως σήμερα κανένα αρχαιολογικό, λαογραφικό, ιστορικό, γλωσσικό στοιχείο που να παραπέμπει στον Αρμένικο λαό.  Οι αναφορές των Ν. Τωμαδάκη  και Σ. Σπανάκη,  για την προέλευση του ονόματος «Αρμένοι» από την εγκατάσταση Αρμένιων στρατιωτών στη περιοχή μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από το Νικηφόρο Φωκά, δε βασίζονται σε κανένα έγγραφο ή άλλου είδους τεκμήριο. Ως εκ τούτου αποτελούν παρετυμολογικές, υποθετικές ερμηνείες,  χωρίς ιδιαίτερη αποδεικτική βαρύτητα. Χωρίς ιδιαίτερη αποδεικτική βαρύτητα πρέπει να θεωρούνται και οι ισχυρισμοί για τη δήθεν  προέλευση του ονόματος των γειτονικών στους Αρμένους Ρεθύμνου χωριών «Σωματά» και «Φωτεινού», από τους ομώνυμους Βυζαντινούς στρατηγούς. Αυτό γιατί αφενός  και σε αυτή τη περίπτωση δεν υπάρχει το παραμικρό τεκμήριο που να επιβεβαιώνει το παραπάνω ισχυρισμό και αφετέρου υπάρχουν αρκετά στοιχεία που υποδεικνύουν ότι τα παραπάνω τοπωνύμια προέρχονται από τη θρησκευτική παράδοση της περιοχής.

[2] Documents in Mycenaean Greek, first edition by Michael Ventris and John Chadwick,  σελ. 545

[3] Αγγείο, TH Z 852 (Καδμείο , Θήβα, 13ος π. Χ. αιώνας).

[4] Πινακίδα ,  PY An 657 (Πύλος, Μεσσηνία, τέλος 13ου  π. Χ. αιώνα).

[5] Ξενοφων , Κύρου Ανάβασις , 6.1.15

[6] Στράβων, Γεωγραφικά ΧΙ 503, 530

[7] Στράβων, Γεωγραφικά V 217

[8] Documents in Mycenaean Greek, first edition by Michael Ventris and John Chadwick, σελ. 45-46

[9] Documents in Mycenaean Greek, first edition by Michael Ventris and John Chadwick, σελ. 44