Ερμηνεία του ονόματος «Κρήτη»
Ιστορικές συνδέσεις και παραλληλισμοί
Του Γιώργου Γαβαλά
Φιλολογική & γλωσσολογική επιμέλεια, Ροδοθέα Αμπανάβα, γλωσσολόγος ΕΚΠΑ.
Η Κρήτη είναι το μεγαλύτερο νησί της Ελλάδας και ένα από τα σημαντικότερα πολιτισμικά κέντρα της Μεσογείου. Το όνομα της, που είναι συνυφασμένο με την ελληνική ιστορία και το μινωικό πολιτισμό, είναι ένα αμφιλεγόμενο ζήτημα με πολλές ετυμολογικές ερμηνείες. Κατά μία εκδοχή προέρχεται από τους μυθικούς Κουρήτες, που θεωρούνται οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού, κατά μία άλλη από το όνομα της νύμφης Κρήτης, κόρης του Δευκαλίωνα και μητέρα της Πασιφάης, ενώ υπάρχει και η εκδοχή που το συνδέει με το γιό του Δία, το μυθικό Κρήτα. Εκτός από τις προαναφερθέντες ερμηνείες υπάρχουν και αυτές που υποστηρίζουν ότι προέρχεται από τις λέξεις «Κραταιός» και «Κρητίς», νοηματοδοτώντας με τη πρώτη την κυριαρχία του μινωικού πολιτισμού και με τη δεύτερη τα ασβεστολιθικά - κρητιδικά πετρώματα του νησιού.
Το νησί κατά τη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας του συναντάται με πολλά ονόματα, κάποια εκ των οποίων διαφέρουν σημαντικά από τη σημερινή του μορφή. Έτσι σε αρχαία συριακά κείμενα του 18ου π.Χ. αι. συναντάται ως «Kaptara», στα Λουβιακά ως «Kursatta» και στα ιερογλυφικά της Αιγύπτου ως «Keftiu». Στον ελλαδικό χώρο, το όνομα εμφανίζεται για πρώτη φορά το 14ο π.Χ. αι. σε γραμμική γραφή Β΄ με το εθνωνύμιο «ke-re-te», ενώ με τη σημερινή του μορφή ως «Κρήτη», εμφανίζεται για πρώτη φορά τον 8ο π. Χ. αι. στην Οδύσσεια του Ομήρου. Μεταγενέστερα στα Λατινικά της ρωμαϊκής περιόδου το νησί αναφέρεται ως «Creta» και «Krete» , κατά τη διάρκεια της αραβοκρατίας ως «Rabḍ al-Ḫandaq» και κατά την ενετική περίοδο σαν «Candia», το οποίο αποτελούσε παράλληλα και το όνομα της πόλης του Ηρακλείου. Τέλος η λέξη Γκιρίτ ( كريد ), που ήταν η ονομασία του νησιού κατά την οθωμανική περίοδο, με την απελευθέρωση, αντικαταστήθηκε από το «Κρήτη» το οποίο αποτελεί μέχρι και σήμερα το επίσημο όνομα της μεγαλονήσου.
Από πού όμως προέρχεται πραγματικά το όνομα «Κρήτη» ; Παρότι όπως προαναφέρθηκε υπάρχουν αρκετές θεωρίες για τη προέλευση του, καμία από αυτές δεν είναι τεκμηριωμένη και ευρέως αποδεκτή. Ωστόσο μια ενδιαφέρουσα απάντηση σχετικά με το παραπάνω ερώτημα δίνει η ετυμολογική εκδοχή του Νικόλαου Σταυράκη. Ο Σταυράκης στο σύγγραμμα του «Στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης» του 1890, υποστηρίζει ότι το όνομα «Κρήτη» προέρχεται από το εξωνύμιο «Karat», το οποίο χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Φοίνικες για την Κνωσό (Εικ. 1). Ένα εξωνύμιο που σχετίζεται με τη λέξη «Κέρατος», που ήταν το προγενέστερο όνομα της Κνωσού και πιθανότατα με τη λέξη «ke-re-te» που σήμαινε Κρήτες. Η ομοιότητα της μυκηναϊκής λέξης «ke-re-te», και της φοινικικής «karat», ενισχύει σημαντικά τη θεωρία σύνδεσης του ονόματος του νησιού με την αρχαία πόλη της Κνωσού.
Σε αυτή τη περίπτωση, η μετάβαση από τις λέξεις «ke-re-te» και «karat» στο όνομα «Κρήτη» με τη σημερινή του μορφή, είναι κάτι που μπορεί να ερμηνευτεί εύκολα μέσα από διάφορους γλωσσολογικούς κανόνες. Σημαίνων ρόλο στη κατανόηση της παραπάνω γλωσσολογικής μετάβασης, έχει ο κανόνας της γραμμικής γραφής Β΄, σύμφωνα με τον οποίο τα συμφωνικά συμπλέγματα των οποίων το πρώτο μέρος είναι κλειστό σύμφωνο, όπως είναι π.χ. το /k/, αναλύονται σε δύο συλλαβές με το ίδιο φωνήεν ως συνοδίτη φθόγγο. Έτσι η λέξη ko-no-so για παράδειγμα, στη μινωική & μυκηναϊκή γλώσσα προφερόταν ως knōso. Κατά τον ίδιο τρόπο η μυκηναϊκή λέξη «ke-re-te» προφερόταν ως kre̅te και η φοινικική «Karat» ως Krāt, οδηγώντας έτσι σταδιακά στην ελληνική λεκτική μορφή «Κρήτη» και στην αραβική «Krit» ( كريت).
Οι λέξεις «ke-re-te» και «karat» όπως προαναφέρθηκε, πιθανότατα έχουν ετυμολογική σχέση με το όνομα «Κέρατος», το οποίο αποτελούσε σύμφωνα με το Στράβων τόσο το προγενέστερο όνομα της Κνωσού, όσο και του παραρρέοντα ποταμού της. Πηγαίνοντας πιο πίσω, όλες οι παραπάνω λέξεις φαίνεται να προέρχονται από τις Πρώτο Ινδό Ευρωπαϊκές (ΠΙΕ) Ρίζες *ker- [i] , *ḱerh₂- [ii] και *kar- [iii]. Έτσι με βάση τη μεταφορική σημασία του λόφου και της κορυφής που εμπεριέχουν οι ρίζες αυτές, αλλά και τη παρεμφερή σημασία της αρχαίας ελληνικής λέξης «κάρα» που σημαίνει κεφάλι & λόφος, τα ονόματα «Κέρατος» και «Karat» μπορεί να συνδέεται νοηματικά : α) με το τοπωνύμιο «Κεφάλα» του λόφου στον οποίο ήταν κτισμένη η Κνωσός, β) με το σχήμα του όρους Γιούχτα το οποίο μοιάζει με κεφάλι, γ) με το γεμάτο κορυφές ορεινό τοπίο της Κρήτης. Παράλληλα όμως οι ΠΙΕ ρίζες *ker- και *kar- έχουν τις κυριολεκτικές σημασίες του «κέρατου» και του «κερασφόρου κεφαλιού» και επιπλέον συναντώνται σε αρκετά ονόματα κρητικών ποταμών. Κάτι που πιθανώς συνδέει το όνομα «Κέρατος» με τον πρωταγωνιστικό ρόλο που φαίνεται να είχαν τα κέρατα και το υδάτινο στοιχείο ως θρησκευτικά σύμβολα στο μινωικό πολιτισμό.
Παρότι η σύνδεση του αρχαίου τοπωνύμιου «Κέρατος» με το σύγχρονο τοπωνύμιο του λόφου «Κεφάλα», αλλά και με τις έννοιες του βουνού και της κορυφής δεν μπορεί να αποκλειστεί, η ύπαρξη στη Κρήτη αρκετών υδρωνυμίων που εμπεριέχουν τα θεματικά στοιχεία των λέξεων «κέρατο» και «ταύρος», υποδεικνύει ότι το όνομα του ποταμού «Κέρατου», το πιθανότερο είναι να προέρχεται από την έννοια του κέρατου ως ανατομικού εξαρτήματος των ζώων. Κάτι που επιβεβαιώνεται από τα ονόματα των κρητικών ποταμών: Καρτερού, Κέρατου, Κερίτη, Κερατοκαμπίτη και Ταυρωνίτη αλλά και από τα υδρωνύμια Ίταυρη Αμαρίου και Ίταυρη Αγίου Βασιλείου. Μάλιστα η τοπωνυμική σύζευξη κεράτων – υδάτων, συναντάτε και σε αρκετά υδρωνύμια εκτός νησιού, όπως είναι για παράδειγμα αυτά του ποταμού Ταυρωπού και του Κεράτιου κόλπου. Συνεπώς με κάποια σχετική βεβαιότητα μπορούμε να πούμε ότι το αρχαίο όνομα «Κέρατος» εμπεριέχει τη σημασία του κέρατου ως ανατομικού εξαρτήματος των ζώων και δόθηκε στη Κνωσό από το ποταμό της και όχι το αντίστροφο.
Η απεικόνιση στην αρχαία ελληνική τέχνη των ποταμών ως κερασφόρων μειξογενή όντων, όπως συνέβαινε για παράδειγμα με τους ποταμούς Αχελώο και Άραχθο, υποδήλωνε πάντα θεϊκή υπόσταση (Εικ. 2). Ως εκ τούτου, το περιγραφικό επίθετο «Κέρατος» υποδεικνύει ότι και ο ομώνυμος ποταμός της Κνωσού, πρέπει να συσχετιζόταν με μία κερασφόρα ποτάμια θεότητα. Σε αυτή τη περίπτωση η ύπαρξη στην Αργολίδα ενός ιερού ποταμού με το όνομα «Αστερίων», το όνομα του οποίου ταυτίζεται με το Μινώταυρο και δύο ιερών ποταμών στην ελληνόφωνη Ιταλία με το όνομα «Metauros», καθιστούν πιθανό το ενδεχόμενο ο μυθικός Μινώταυρος να απεικόνιζε τον ιερό ποταμό «Κέρατο» και ο λαβύρινθος την ατέρμονη υδάτινη διαδρομή του (Εικ. 3).
Σε αυτό το σημείο έχει ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι ο Αστερίων ως θεϊκός ποταμός ήταν συνυφασμένος με διάφορες τελετουργίες ενηλικίωσης, που στην ιστορική ορολογία είναι γνωστές ως «διαβατήριες τελετές». Αυτές περιλάμβαναν μεταξύ άλλων το τελετουργικό κούρεμα των νέων και την εναπόθεση των κουρεμένων βοστρύχων τους, ως τάματα, στα νερά των ιερών ποταμών. Κάτι που πιθανώς συνέβαινε και με το ποταμό Κέρατο της Κνωσού, με τον οποίο υποθέτουμε ότι συνδεόταν δογματικά. Οι διαβατήριες αυτές τελετές ονομαζόταν θησηίς, γιατί πίστευαν ότι τις είχε εφαρμόσει για πρώτη φορά ο Θησέας. Σύμφωνα με το καθηγητή αρχαιολογίας Χρήστο Ντούμα, οι τελετουργικές κουρές εμπνεύστηκαν σε κάποια φάση της πολιτιστικής εξέλιξης του ανθρώπου για να υποκαταστήσουν τις τελετουργικές ανθρωποθυσίες. Αυτό είναι κάτι που υποδεικνύει ότι ο μύθος θανάτωσης του Μινώταυρου, μπορεί να συμβολίζει αλληγορικά το τέλος της πρακτικής των ανθρωποθυσιών. Δηλαδή τη πολιτισμική μεταστροφή από το βάρβαρο έθιμο των ανθρωποθυσιών, προς επίκληση γονιμότητας και ευζωίας, στην εκπολιτισμένη τελετουργική κουρά και προσφορά των μαλλιών αντί του θυσιαζόμενου. [iv]
Συνεπώς, το όνομα "Κρήτη" ως βαθύτερο νόημα, φαίνεται να αντανακλά τη ζωτική σημασία που είχε το νερό για τους προϊστορικούς κατοίκους του νησιού. Ζωτική σημασία που ήταν η αιτία το υδάτινο στοιχείο στα πλαίσια της μινωικής θρησκείας, να φορτιστεί με ιερότητα και να συνδεθεί με διάφορες τελετουργίες, δοξασίες και παραλληλισμούς. Ένας από αυτούς τους παραλληλισμούς, ο σημαντικότερος θα μπορούσαμε να πούμε, ήταν η σύζευξη του νερού με τους ταύρους και τα κέρατα, σε ένα ιερό σύμπλοκο που συμβόλιζε τη δύναμη, τη γονιμότητα και την ευζωία. [v] Από τη σύζευξη αυτή πήραν τα ονόματα τους αρκετά ποτάμια του νησιού, μεταξύ των οποίων και ο «Κέρατος», ο οποίος με τη σειρά του έδωσε το όνομα του στη πόλη «Κέρατο» τη μετέπειτα Κνωσό. Στη συνέχεια μέσω της φοινικικής επιρροής στη λεκάνη της Μεσογείου, η φοινικική λέξη «Karat» που αντιστοιχούσε στη πόλη Κέρατο (Κνωσό) κατέληξε να αποτελέσει το όνομα ολόκληρου του νησιού.
Συνοψίζοντας το όνομα Κρήτη παραμένει ένα ανοιχτό ζήτημα με πολλές πιθανές ετυμολογικές ερμηνείες. Αν και πολλές θεωρίες έχουν προταθεί για τη προέλευση του, καμία από αυτές δεν έχει γίνει απολύτως αποδεχτή έως σήμερα. Ωστόσο, η θεωρεία που προτείνει την προέλευση του ονόματος «Κρήτη» από τη φοινικική λέξη «Karat», που αντιστοιχούσε στη Κνωσό, φαίνεται να έχει λογική βάση και αξιόπιστα επιχειρήματα. Κάτι που τη καθιστά (σύμφωνα με την άποψη του γράφοντα) την πιθανότερη ετυμολογική εκδοχή σχετικά με την προέλευση του ονόματος της μεγαλονήσου, αλλά και μία ικανοποιητική ερμηνεία πολλών μύθων και αδιευκρίνιστων πτυχών της κρητικής ιστορίας.
[i] Η ΠΙΕ ρίζα *ker στις παράγωγες λέξεις που συμμετείχε απέδιδε τις έννοιες : του κέρατου, του κερασφόρου ζώου, και του κεφαλιού, τόσο κυριολεκτικά, όσο και μεταφορικά με την έννοια της κορυφής και του λόφου. Παράλληλα νοηματοδοτούσε το φύτρωμα, την έκφυση, τη καλλιέργεια, την ανάπτυξη, καθώς και κάποιες ακόμα δευτερεύουσες έννοιες.
[ii] Η ΠΙΕ ρίζα *ḱerh₂- έχει τις έννοιες του κεφαλιού και της κορυφής . Από αυτή προέρχεται η αρχαία ελληνική λέξη «κάρα» που έχει τις ίδιες έννοιες.
[iii] Η ΠΙΕ ρίζα *kar- (παραλλαγή *kal-) είχε τις έννοιες : της σκληρότητας, της πέτρας, του βότσαλου, του καβουκιού, του κελύφους, και γενικότερα του σκληρού φυτικού, οστέινου ή κεράτινου περιβλήματος. Σύμφωνα με τους γλωσσολόγους Antonio Tovar και Perono Cacciafoco Francesco, η ΠΙΕ ρίζα *kar-/*kal- συναντάται σε πάρα πολλά ονόματα πετρώδεις ποταμών καθώς και ποταμών που ρέουν διαμέσου μιας βοτσαλωτής κοίτης ή όχθης.
[iv] Εναλλακτικά, η θανάτωση του Μινώταυρου αλλά και η καθυπόταξη του Κερασφόρου ποταμού Αχελώου από μυθικούς ήρωες Θησέα και Ηρακλή αντίστοιχα, πιθανώς να συμβολίζει το τεχνολογικό επίτευγμα του ελέγχου της καταστροφικής ορμής των ποταμών και την αξιοποίηση των υδάτων τους μέσω διαφόρων υδραυλικών – αρδευτικών έργων σε κάποια εξελικτική φάση του ανθρώπινου πολιτισμού.
[v] Το νερό φαίνεται κατά ένα παράδοξο τρόπο εκτός από τα κέρατα να συνδέεται στο ίδιο ιερό σύμπλοκο και με το φώς, αλλά και με τον ήλιο ως πηγή του φωτός. Η σύνδεση αυτή έχει επιβιώσει έως της μέρες μας διαμέσου της χριστιανικής γιορτής των Φώτων και της τελετουργίας του Αγιασμού των υδάτων, ως αποτέλεσμα θρησκευτικού συγκρητισμού Η απεικόνιση του Ιορδάνη ποταμού σε αρκετές αγιογραφίες της συγκεκριμένης γιορτής ως ανθρωπόμορφου κερασφόρου θεού, είναι ο τρόπος με τον οποίο συμμετέχουν τα κέρατα ολοκληρώνοντας το ιερό αυτό σύμπλοκο.
Εικόνα 1.Το όνομα «Κρήτη» φαίνεται να προέρχεται από τις αρχαίες λέξεις «Κέρατος» και «Karat», Οι συγκεκριμένες λέξεις, αποτελούσαν το προγενέστερο όνομα της Κνωσού στην αρχαία Ελληνική και Φοινικική γλώσσα αντίστοιχα . Στη πορεία του χρόνου όμως όπως έχει συμβεί και σε άλλες περιπτώσεις, το όνομα της σημαντικότερης πόλης κατέληξε να αποτελέσει το όνομα ολόκληρου του νησιού.
Εικόνα 3. Όπως είναι γνωστό από την ελληνική μυθολογία το έτερο όνομα του Μινώταυρου ήταν Αστερίων. Η ύπαρξη ενός ιερού ποταμού στην Αργολίδα με το όνομα αυτό, αλλά και δύο άλλων στην ελληνόφωνη Ιταλία με το όνομα «Μέταυρος», δημιουργούν τη σκέψη συσχέτισης του μυθικού Μινώταυρου με το νερό και τον ιερό ποταμό της Κνωσού τον Κέρατο. Σε αυτή τη περίπτωση η αρχαία υπόγεια σήραγγα μήκους 1150 μέτρων (αριστερή φωτογραφία) που μετέφερε το νερό από την πηγή «Φουντάνα» στην αρχαία πόλη της Κνωσού, πιθανώς να νοηματοδοτούσε το Λαβύρινθο. (Η φωτογραφία της σήραγγας είναι του Μανώλη Αφραθιανάκη) .
Εικόνα 2 . (Αριστερά). Αναπαράσταση της μάχης του Ηρακλή με το θεό – ποταμό Αχελώο. (Δεξιά). Ναϊάδα Νύμφη καθισμένη στη ράχη κάποιου θειικού ποταμού . Η παρουσίαση των ιερών ποταμών με τη μορφή ταύρου ή ανθρωπόμορφου ταύρου στην αρχαία ελληνική τέχνη, αντικατοπτρίζει το παραλληλισμό του υδάτινου στοιχείου στις αντιλήψεις των αρχαίων με τους ταύρους και τα κέρατα. Από αυτό το ιερό σύμπλοκο «Κεράτων - Υδάτων» φαίνεται να προέρχονται τα ονόματα αρκετών ποταμών στη Κρήτη όπως είναι για παράδειγμα οι: Καρτερός, Κέρατος, Κερίτης, Κερατοκαμπίτης και Ταυρωνίτης, αλλά εν τέλει και το όνομα του ίδιου του νησιού.